15 मिनिटात तीस गॅलन पाणी पिणारे उंट
अकलूज वैभव न्यूज नेटवर्क
नवी दिल्ली येथून
संकलन : भाग्यवंत लक्ष्मण नायकुडे
दिनांक 13/02/2025 :
अनेक दिवस पाण्यावाचून राहू शकणारा उंट एव्हढं हौदभर पाणी एकाच वेळेस १५ मिनिटात पिऊन रिकामं करतो. त्याच्या पोटात पाणी साठवण्यासाठी मोठी पिशवी वगैरे काहीही नसूनही उंट पाणी रक्त प्रवाहात साठवून ठेवू शकत असल्यानेच पाणी साठवण्याची क्षमता उंटाला प्राप्त झालेली असते. अंडाकृती आकाराच्या रक्तपेशी उंटाला इतकं पाणी टिकवून ठेवण्यास मदत करतात. आम्ही राजस्थान ट्रीपला गेलो होतो तेव्हा पुष्कर इथे उंटगाडीची राईड आम्ही घेतली होती. उंटांच्या पोटात पाणी साठवणाऱ्या विशेष पेशी असतात त्या वापरण्यासाठी पाणी साठवतात. उंटांच्या पाठीवर एक किंवा दोन कुबडे असतात ती कुबडं चरबी साठवतात. उंट वाळवंटात अन्न आणि पाण्याशिवाय बरेच दिवस जगू शकतात. उंटांचं शरीर केसांनी झाकलेलं असतं आणि वाळवंटातल्या तीव्र उष्णतेपासून वाचवण्यासाठी त्यांची त्वचा जाड असते.
तहानलेला उंट एका वेळी सुमारे ३० गॅलन पाणी पिऊ शकतो असं दिसून आलं आहे. ३० गॅलन x १० उंट = ३०० गॅलन. उंट १५ मिनिटांपेक्षा कमी वेळात ३२ गॅलन पाणी पिऊ शकतात. पण त्यांच्या पाठीवरचं कुबड पाणी धरून ठेवत नाही. त्याऐवजी उंट त्यांच्या विचित्र दिसणाऱ्या या कुबडा सारख्या आवरणांमध्ये चरबी साठवतात ज्यामुळे त्यांना अन्नाची कमतरता असताना दिवसभर वाळवंटात प्रवास करण्यास मदत होते.
उंटाच्या पाठीवरच्या कुबडात पाणी अजिबात साठत नाही तर ते प्रत्यक्षात चरबी साठवतं हे आपण आत्ताच पाहिलं. अन्नाची कमतरता असताना उंट त्याचा वापर पोषण म्हणून करतो. जर उंटाने कुबडातली चरबी वापरली तर कुबडा लंगडा होईल आणि खाली वाकेल. योग्य अन्न आणि विश्रांती घेतल्यास हे कुबड सामान्य स्थितीत परत येईल. हिवाळ्यात उंट सहा किंवा सात महिने पाणी न पिता जगू शकतात. इतर अनेक सस्तन प्राण्यांपेक्षा वेगळं म्हणजे उंटाची बहुतेक चरबी त्याच्या कुबडांमध्ये साठवली जाते त्यामुळे थर्मोरेग्युलेशन उत्तम प्रकारे होतं. त्यामुळे त्यांना उष्ण हवामानात त्यांच्या शरीरातून उष्णता सोडणं सोपं होतं. उंटांना क्वचितच घाम येतो. ते उष्ण हवामान सहन करण्यात आपल्यापेक्षा खूप जास्त सक्षम आहेत.
जेव्हा उंट एरोबिक श्वसनाद्वारे साठवलेल्या चरबीचं ऑक्सिडायझेशन करतात तेव्हा ते श्वसन उप-उत्पादन म्हणून भरपूर पाणी तयार करतं. याला चयापचय पाणी म्हणतात. आणि ते त्यांना पाणी न पिता बराच काळ जगण्यासाठी पुरेसं असतं. आणखी एक वाळवंटातला सस्तन प्राणी कांगारू ( आणि अनेकदा तिथले काही उंदीर सुद्धा ) स्वतःच्या चयापचय पाण्यावर अनिश्चित काळासाठी जगू शकतो. तो त्याचं संपूर्ण आयुष्य पाणी न पिता जगू शकतो. पण पाणी उपलब्ध असताना कांगारू सहजपणे पाणी पितो. हे प्राणी पहाटे खडक आणि वनस्पतींमधून संक्षेपण चाटून दिवस उष्ण होण्यापूर्वी आणि त्याचं बाष्पीभवन होण्यापूर्वी पाणी मिळवतात. जेव्हा पाणी उपलब्ध असतं तेव्हा उंट १३ मिनिटांत ३० गॅलन पिऊ शकतो.
उंट आणि कांगारू यांची मूत्रपिंडं पाणी साठवण्यात खूप कार्यक्षम असतात. त्यामुळे त्यांच्या मूत्रात जास्त पाणी वाया जात नाही.
उंटांना थुंकणारे आणि लाथ मारणारे वाईट स्वभावाचे आणि हट्टी प्राणी म्हणून ओळखl जातं. प्रत्यक्षात ते बऱ्यापैकी चांगल्या स्वभावाचे, सहनशील आणि बुद्धिमान असतात. अनेकानेक कारणांच्या साठी उंटांना सांभाळालं किंवा पाळलं जातं. पण तरी उंट हा तशा अर्थाने पाळीव प्राणी समजला जात नाही असं मी ऐकून आहे. आपल्या सैन्यात सुद्धा असे सांडणी स्वार म्हणजे उंटावरून युद्धकाळात किंवा शांती काळात सुद्धा देशासाठी कामं करणारे सैनिक आणि अर्थातच त्यांचे प्रशिक्षित साथीदार उंट आहेत.
उंटाच्या दुधात जास्त स्निग्धता असते. त्यात व्हिटॅमिन सी आणि चरबीचे प्रमाण जास्त असते ( 2.9 ते 5.5 टक्के ). शतकानुशतके भटक्या लोकांकडून उंटाच्या दुधाचा उपयोग औषधी म्हणून केला जातो आहे. हे दूध मानवी अर्भकांसाठी आईच्या दुधाला एक उत्तम पर्याय आहे. काही भागांमध्ये, लांब अंतरावर चरण्यासाठी घेऊन जाताना गुराखी काही काळासाठी केवळ दुधावरच जगू शकतात. उंट दुग्धव्यवसाय उद्योग ऑस्ट्रेलिया आणि अमेरिकेत वाढला आहे, जो शुष्क प्रदेशांशी चांगल्या प्रकारे जुळवून घेतलेल्या प्रजातीचा वापर करून गाय दुग्धव्यवसायाला पर्यावरणपूरक पर्याय म्हणून विकसित झाला आहे. उंटाच्या दुधात गाईच्या दुधापेक्षा वेगवेगळे पौष्टिक घटक आहेत. पण उंटाचा प्रकार आणि वय, हवामान, तो काय खातो आणि दूध काढण्याची पद्धत यासारख्या अनेक घटकांवर आधारित पोषक तत्वांचे प्रमाण खूप बदलू शकतं. उंटाचं दूध हे दही आणि आईस्क्रीम सारखे पदार्थ बनवण्यासाठी वापरलं जाऊ शकतं. पण ते इतकं सहजपणे लोणी किंवा चीजमध्ये रूपांतरित करता येत नाही. उंटाच्या दुधाची चव गायीच्या दुधासारखीच असते.
बेरोजगार युवकांसाठी उंटाच्या दुधाची विक्री हा एक चांगला पर्यात आहे. काही लाख रुपयांमध्ये हा व्यवसाय सुरु होऊ शकतो. उंट डेअरी फार्मसाठी जास्त गुंतवणूक लागत नाही. तसेच यासाठी मुद्रा लोन सारख्या सरकारी योजनाही उपलब्ध आहेत. उंटाचं दूध हा एक सकस आहार आहे. उंटाच्या दूधात अनेक पोषक घटक असतात. गाई-म्हशीचे दूध 50 ते 100 रुपयांच्या दरम्यान आहे. मात्र उंटाचं दूध खूप महाग आहे. उंटाचं दूध 3500 रुपये लिटर आहे. त्या दूधाचे अनेक फायदे आहेत. युवकांसाठी हा एक चांगला व्यवसाय आहे. भारतात गुजरात आणि राजस्थानमध्ये उंट फार्म बनवून उंटाच्या दूधाची विक्री शक्य आहे. उंटाचं दूध आरोग्यासाठी खूप फायदेशीर मानलं जातं. यामध्ये प्रथिने, कॅल्शियम, जीवनसत्त्वे आणि लोहासारखे पोषक घटक असतात. हे घटक मानवी शरीराला शक्ती देतात. त्यातील पोषक घटकांमुळे आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेतही या दुधाला मोठी मागणी आहे. हे दूध आपली रोगप्रतिकार क्षमता देखील वाढवतं. ज्या लोकांना दूध प्यायल्यानंतर पोटाचा त्रास होतो. त्यांच्यासाठीही उंटाचं दूध चांगलं आहे. कारण त्यात लॅक्टोजचं प्रमाण कमी असतं. याशिवाय काही संशोधनानुसार मधुमेहाच्या रुग्णांसाठी उंटाचं दूध देखील फायदेशीर ठरू शकतं. मला ही माहिती आम्ही राजस्थानला गेलो होतो तेव्हा तिथल्या दोन तीन लोकांशी बोलताना मिळाली. पण तुम्हाला असा उंटाच्या दुधाचा व्यवसाय ( तो सुरु करणं आणि त्याची विक्री करणं वाटतं तेव्हढं सोपं नाहीये. ) सुरु करायचा असल्यास योग्य व्यक्तींचं, संस्थांचं मार्गदर्शन अवश्य घ्यावं ( च ). मी कोणी त्यातला प्रचंड जाणकार नव्हे. फक्त तुम्हांला नवीन माहिती मिळावी म्हणून या सगळ्या गोष्टी लेखात मांडल्या आहेत.
Dr. हेमंत सहस्रबुद्धे उर्फ कलादास,
