🛑 नेतेशाही आणि नोकरशाहीने लोकशाहीचे अपहरण

🛑 नेतेशाही आणि नोकरशाहीने लोकशाहीचे अपहरण

अकलूज वैभव न्यूज नेटवर्क 
वृत्त एकसत्ता न्यूज 
संकलक : आकाश भाग्यवंत नायकुडे
मुंबई दिनांक 31/8/2025 : राजकीय नेते आणि प्रशासकीय अधिकारी यांना डोक्यावर बसवणे ही भारतीय माणसाची सगळ्यात मोठी चूक आहे! भारतामध्ये आज जो काही भ्रष्टाचार आहे आणि लोकशाहीची पूर्णपणे पायमल्ली सुरू आहे, याचे मुख्य कारण हेच आहे. आणि, हे आजच आहे असं नाही. मुळातच राजकीय नेत्यांविषयी आणि प्रशासकीय अधिकाऱ्यांविषयी आपल्याला एवढे कौतुक का आहे, हेच मला समजत नाही! पाकिस्तानमध्ये लोकशाहीचे अपहरण ज्याप्रमाणे लष्करशाहीने केले, अगदी त्याचप्रमाणे आपल्याकडे नोकरशाहीने आणि या नेतेशाहीने लोकशाहीचे अपहरण केले आहे. सामान्य माणूस हा लोकशाहीचा केंद्रबिंदू आहे, हेच विसरून गेलो आहोत आपण!
युरोपात अथवा अमेरिकेत कुठेही नेत्यांना किंवा अधिकाऱ्यांना असे अवास्तव महत्त्व नाही, जे आपल्याकडे आहे. आपल्याकडे आपण आमदार- खासदार वा मंत्री या लोकांना किती डोक्यावर बसवतो! म्हणजे, युरोपात लोक मंत्रिपद सोडून विद्यापीठात प्राध्यापक होतात. आणि, त्याचं कोणाला फार वावगं वाटत नाही. जेवढा महत्त्वाचा मंत्री आहे, तेवढाच महत्त्वाचा विद्यापीठातला प्राध्यापक. तेवढाच महत्त्वाचा एखादा कलावंत. आपल्याकडे मात्र या नेतेगिरीचे एवढे कौतुक आहे की, साहित्य-कला-विज्ञान-क्रीडा- पत्रकारिता या क्षेत्रातली मंडळी विधानपरिषद अथवा राज्यसभा मिळवणं याला मोक्ष मानतात! म्हणजे, याच्याशिवाय आयुष्यात काही घडूच शकत नाही. कलेक्टर अथवा पोलीस आयुक्त यांना किती महत्त्व असावं? समजा, एखाद्याच्या घरी चार मित्र बसले आहेत. एखादा अभ्यासक आहे. एक प्राध्यापक आहे. कोणी संपादक आहे आणि अचानकपणे समजा पोलीस आयुक्त आला, तर सगळ्यांनाच काहीतरी फार भयंकर मोठा माणूस आला, असं वाटू लागतं. यामुळं आपण आपल्या व्यवस्था अत्यंत वाईट करून टाकलेल्या आहेत. गंमत अशी आहे की, अपवाद वगळता हे अधिकारी आणि राजकीय नेते पैसे खातात. ते भ्रष्ट आहेत. हे सगळं आपल्याला माहिती असतं. तरीही त्यांच्याविषयी एवढा आदर! त्यांना एवढा सन्मान! याचं लॉजिक काय आहे? ज्या पदावर ते आहेत, त्याबद्दल त्यांना हवा तो सन्मान दिला पाहिजे, यात काही शंकाच नाही. पण हे जे अवास्तव महत्त्व आपण यांना देतो, त्यातून फार गफलती झालेल्या आहेत.
माझ्या इंग्लंडच्या अनुभवातून तुम्हाला मी खात्रीने सांगतो… इथे भ्रष्टाचार नावाची गोष्ट जवळपास नाहीच! इंग्लंडमध्ये सर्वसामान्य माणसाला ज्या काही सुविधा मिळतात, अगदी आरोग्य मोफत वा शिक्षण मोफत वगैरे, जे काही सगळं मिळतं, त्याचं महत्त्वाचं कारण असं आहे की, इथे भ्रष्टाचार अजिबात नाही! प्रशासनातली एवढी पारदर्शकता फार कमी ठिकाणी असेल. त्याची अनेक कारणं आहेत. पहिलं कारण. नेते आणि अधिकारी यांना कोणीही डोक्यावर बसवत नाही. तेही सामान्य लोकांसोबत रांगेत उभे असतात. दुसरा महत्त्वाचा मुद्दा, अत्यंत शिस्तबद्ध आणि कडक नोंद ठेवण्याची परंपरा इंग्लंडला आहे. प्रत्येक व्यवहार, करार, सरकारी खर्च यांची स्पष्ट नोंद असते. गैरव्यवहार लपवणं जवळपास अशक्य आहे. माहितीच्या अधिकाराचा कायदा वगैरे काही भानगडच नाही. अत्यंत सहजपणे नागरिकांना सरकारी माहिती मिळते. इथे ‘फ्रीडम ऑफ इन्फॉर्मेशन’ आहे. त्या अंतर्गत कोणीही माहिती मागू शकतो. पण, मुळात कोणी माहिती मागण्यापूर्वीच त्याला ती मिळते. चुकून घोटाळा दिसला, तर पत्रकार लगेच उघड करतात. आणि, लोक त्यावर प्रतिक्रिया देतात.
मुळात कोणी कर चुकवत नाही. नियम मोडत नाही. लाच देत नाही. या गोष्टींना इथं अजिबात मान्यता नाही. थारा नाही. सरकार तुमची काळजी घेते, तर तुम्हीसुद्धा सार्वजनिक संपत्तीची काळजी घेतली पाहिजे, हे सूत्र सगळ्यांना मान्य आहे. त्यामुळे कोणीही चोऱ्या करत नाही. उगाच लाच देण्याच्या फंदात पडत नाही. चुकून लाच देताना सापडला, तर देणारा आणि घेणारा दोघे गेले, असं भय आहे! कोणताही नागरिक सरकारकडून थेट माहिती मागू शकतो. त्यामध्ये तो कुठल्या पदावर आहे, वगैरे मुद्दा नसतो. मी नागरिक आहे आणि अमुक-अमुक प्रकल्पाच्या संदर्भात मला काही शंका आहेत. या प्रकल्पामध्ये जरा जास्त खर्च झालेला आहे. नियमांचे उल्लंघन झाले आहे, अशी मला शंका आहे. मला ती माहिती हवी आहे. एवढंच नव्हे, कॅबिनेटने जे निर्णय घेतले, त्यातल्या एखाद्या निर्णयाबद्दल समजा तुम्हाला असं वाटलं की या निर्णयात मला जरा गडबड वाटते तर विचारू शकता. आणि, तुम्हाला त्याचे उत्तर येते.
मी सहज ‘गुगल’वर बघत होतो. २०१२ला लंडनमध्ये ऑलिंपिक सामने झाले होते. त्यात प्रत्येक विभागाने किती पैसे खर्च केले, याची नोंद सार्वजनिकपणे ऑनलाईन उपलब्ध आहे. आणि, ब्रिटिश नागरिकांनी मागितल्यास त्याशिवाय वेगळे तपशील तुम्हाला उपलब्ध होऊ शकतात. २००९ मध्ये ब्रिटनच्या खासदारांनी खर्चाची जास्तीची भरपाई घेतल्याचे उघड झाले होते. नागरिकांनीच ती माहिती उघड केली. पत्रकारांनी नव्हे. पहिल्यांदा नागरिकांनी पाहिले. मग ते माध्यमांमध्ये आले. नागरिकांनी आवाज उठवला की, असा कसा काय खर्च झाला? त्यावर अनेक खासदारांना राजीनामे द्यावे लागले.
साध्या रेल्वेचे बघा. रोजचा खर्च किती आहे, तिकीट किती आहे, हे तर सार्वजनिक वेबसाईटवर असतेच, पण रोज किती प्रवाशांनी प्रवास केला आणि त्यातून एकूण किती पैसे मिळाले हेही सांगितले जाते.
ज्या ‘एलिझाबेथ रेल्वे लाईन’ने मी हिथ्रो विमानतळावर आलो, त्या प्रकल्पाचा खर्च किती? त्या प्रकल्पाला थोडासा उशीर झाला. तो का झाला? कुठल्या कॉन्ट्रॅक्टरला किती पैसे मिळाले? किती हप्त्यांमध्ये मिळाले? हे सगळं ऑनलाईन असतं. महापौरांचे कार्यालय दरवर्षी त्यांचा ‘ट्रान्सपरन्सी रिपोर्ट’ प्रकाशित करतं. महापौर वा उपमहापौर कोणाला भेटले, कधी- कोणाला नि किती पगार-भत्ते दिले, कुठले व्यवहार झाले, हे सगळं नागरिकांना खुलं केलं जातं. ‘काहीही गुप्त नाही’, हे इथल्या प्रशासनाचं सूत्र आहे.
लंडनमध्ये फिरताना मला जाणवलं की ‘हे करू नका’ अशा पाट्या फार कमी आहेत. फोटो काढू नका. खूप वेळ थांबू नका. याला हात लावू नका. स्मोकिंग करू नका. अमुक करू नका… हे सहसा दिसत नाही. सार्वजनिक ठिकाणी तुम्हाला जे करायचं ते करा, पण एक लक्षात घ्या, हा देश तुमचा आहे. ही इमारत तुमची आहे. ही जागा तुमची आहे. आपल्या घरामध्ये जेवढ्या प्रेमाने नि जेवढ्या अदबीने वागता, तसे वागा. सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे मंत्र्यालासुद्धा आपण माणूस आहोत, हे माहीत असतं आणि एखाद्या सफाई कर्मचारी महिलेलाही आपण ‘माणूस’ आहोत… त्यामुळे तेवढेच महत्त्वाचे आहोत, ही खात्री असते! कोणी खास नाही. कोणी किरकोळ नाही. माणूस म्हणून प्रत्येकाला त्याचा सन्मान मिळेलच. तुम्ही ट्रेनमध्ये जाता आणि समजा तुमच्याकडे जास्तीचं सामान आहे किंवा तुम्ही आजारी आहात वा वयोवृद्ध आहात किंवा तुमच्यासोबत लहान मूल आहे, तर समोरचा माणूस उठून तुम्हाला जागा देतोच. तो उठणारा कदाचित एखाद्या मोठ्या कंपनीचा मालक असू शकतो. बसणारा कुठल्यातरी कार्यालयातला कारकून असू शकतो. पण, आपल्यावर फार मोठे उपकार कोणी करते आहे, अशी काही भावना कारकुनाच्याही मनात नसते. त्याला समजा कळालं की, हा या कंपनीचा मोठा चेअरमन आहे, तर तो आभारच मानेल; पण बापरे! एवढ्या मोठ्या माणसाने मला जागा दिली, वगैरे असे काही भयंकर कृतकृत्य वगैरे त्याला वाटणार नाही. कारण, साधी गोष्ट आहे. माणसाने माणसासाठी एवढे करायलाच पाहिजे. हे गृहीत आहे.
तुम्ही ‘माणूस’ आहात म्हणून जो सन्मान मिळायला हवा, तो लंडनमध्ये मिळतो.
इथे आपणही ‘माणूस’ होतो!

संजय आवटे
डेटलाइन_लंडन -२३