🟢 बांबूची शेती करणारी महाराष्ट्रातील पहिली स्वतंत्र महिला शेतकरी – अनुराधा राहुल काशिद 🔵  “द बांबू सेतू” महाराष्ट्रातील पहिले बांबू पर्यटन केंद्र भोर तालुक्यातील नांदघूर येथे

🟢 बांबूची शेती करणारी महाराष्ट्रातील पहिली स्वतंत्र महिला शेतकरी – अनुराधा राहुल काशिद

🔵  “द बांबू सेतू” महाराष्ट्रातील पहिले बांबू पर्यटन केंद्र भोर तालुक्यातील नांदघूर येथे

Akluj Vaibhav News Network.
Chief Editor Bhagywant Laxmanrao Naykude.
Akluj, Taluka Malshiras, District Solapur. Maharashtra state, India.
Mo. 98 60 95 97 64

🔰आकाश भाग्यवंत नायकुडे

अकलूज दिनांक 24/03/2024 :
भोर तालुक्याच्या वेळवंड खो-यातील भाटघर धरणाच्या बॅक वॉटर परिसरात अतीदुर्गम भागात असलेल्या नांदघूर येथे महाराष्ट्रातील पहिला बांबूच्या शेतीचा आणि बांबू पर्यंटन प्रकल्प उदयास आला आहे. उच्चशिक्षीत महिला शेतकरी अनुराधा काशिद यांनी पती राहूल काशीद यांच्या मदतीने बांबूचे उत्पादन, लागवड, व्यवस्थापन आणि एकात्मिक प्रक्रीया उद्योग करण्यासाठी १० एकर क्षेत्रात द बांबू सेतू नावाचा नवीन प्रकल्प सुरु केला आहे. द बांबू सेतू हे स्थानिक ग्रामीण लोकसंख्येला रोजगाराच्या संधी देत असून आणि कमाईचे प्रमुख स्त्रोत म्हणून बांबूचा स्मार्ट वापर करत आहे.
जगात चीननंतर बांबू उत्पादन करण्यात भारताचा दुसरा क्रमांक लागतो. भारतात बांबूच्या १३६ वेगवेगळ्या प्रजाती असून बांबू मुबलक प्रमाणात उपलब्ध असला तरीही सुयोग्य पध्दतीने बांबूची शेती केली जात नाही. केंद्र सरकारने २०१७ मध्ये भारतीय वन अधिनियमातील १९२७ सालातील कायद्यात बदल करून बांबूला वृक्ष या श्रेणीतून काढून टाकले. वनस्पतीशास्त्रातील त्याची तृण वर्गीय वनस्पती ही मूळ ओळख बहाल करण्यात आली. त्यामुळे बांबू शेती व तोड सुरु करण्यासाठी शासनाच्या कोणत्याही परवानगीची गरज नाही.

बांबू किंवा वेळू ही भारतात उगवणारी, दैनंदिन जीवनातील एक बहुपयोगी आयुर्वेदीक औषधी वनस्पती आहे. पुराण काळापासून बांबूच्या अस्तित्वाचे अनेक दाखले आहेत, त्यातील भगवान श्रीकृष्णांची प्रिय बासरी सर्वश्रुत आहे. तृणवर्गीय वनस्पती म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या बांबूचे, पूर्वापार अनेक विविध उपयोग आहेत. पूर्वी खेडोपाडी बांबूपासून टोपल्या, सूप, डालगी, तट्टे अशा वस्तू तयार करून विकणाऱ्यांची बुरुड आळी किंवा गल्ली सुपरिचित असे. काळाच्या ओघात सध्या हा व्यवसाय कसाबसा तग धरून आहे. पण बांबूपासून आकर्षक, शोभिवंत वस्तू बनवण्याचा, कन्ट्रक्शन व्यवसाय आता आकार घेत आहे. त्यामध्ये बुरुड समाजात वापरण्यात येणाऱ्या परंपरागत अवजारांऐवजी आधुनिक स्वयंचलित, उपकरणांचा वापर आता होत आहे. त्यामुळे शोभिवंत वस्तूंच्या सुबकतेत आणि टिकाऊपणात भर पडली आहे. बांबूची मजबूती आणि टिकाऊपणा हा त्याच्या उपयुक्ततेत भर टाकणारी आहे. केवळ नांदघुर भोर नव्हे तर ठाणे, नाशिक, धुळे, नंदुरबार, जळगाव, अहमदनगर, रायगड, पुणे या जिल्ह्यातील आदिवासी पाड्यावरील बांबूपासून बनवलेली, पांढऱ्या मातीने लिंपलेल्या, गेरूच्या रंगात आकर्षक वारली शैलीतील चित्रांनी सजवलेल्या भिंती, शेणाने सारवलेली जमीन, अंगणे, तुळशी वृंदावने, तेथील स्वच्छता, आजच्या आधुनिक रंगरंगोटी आणि फरसबंदीने नटलेल्या घरांनाही लाजवतील.

अशा बहुगुणी बांबूची शास्त्रोक्त लागवड, संगोपन, प्रक्रिया, व्यावसायिक उपयोग या अपरिचित आणि तुलनेने नवख्या क्षेत्रात पूर्णत्वाने झोकून देणारे असे काशिद दाम्पत्य.
आजच्या सभोवती असलेल्या सुबत्तेत आणि भौतिक सुखात बुडालेल्या परिस्थिती व्यक्तींची दमछाक, घुसमट होत आहे. त्यामुळे विशिष्ट काळानंतर अशा दुष्टचक्रातून बाहेर पडून निसर्गाच्या कुशीत विरंगुळा किंबहुना चिरंतन मनःशांतीचे मार्ग शोधले जात आहेत.
ही बाब अत्यंत आशादायक आहे. आयुष्याच्या अशाच प्रवासात अनुराधा आणि तिचे पती राहुल काशिद यांनी आपल्या चिमुकल्या मुलासह नांदघूर, तालुका भोर येथे कायम वास्तव्य करण्याचा निर्णय घेतला. भोर शहरापासून सुमारे २२ किलोमीटर अंतरावर भाटघर धरणाच्या पाणलोट क्षेत्रातील असलेल्या नांदघूर गावात सुमारे ३०० लोकवस्ती आहे. काशिद दांपत्यांनी नांदघूर मध्ये ४० एकर क्षेत्र भाड्याने घेवून द बांबू सेतू नावाचा प्रकल्प सुरु केला. त्यामधील १० एकरात बांबूची शेती करायला सुरुवात केली. नैसर्गिक बांबूची शास्त्रोक्त पध्दतीने देखभाल करून आणि नवीन रोपांची लागवड करण्यास सुरुवात केली. सध्या त्यांच्या द बांबू सेतू सुमारे २० हजार बांबू असून ९ हजार बांबू तोडीला आलेले असून, नवीन ३ लाख रोपे तयार केली आहेत. यामध्ये स्थानिक मेस बांबू आणि धोपिल बांबू या दोन जातीच्या बांबूसह नवीन तीन जातींचा समावेश आहे.
‘द बांबू सेतू’ मध्ये आधुनिक व्यवस्थापन, बांबूच्या शेतात चढ-उतारवरून जाण्या-येण्यासाठी योग्य त्या पाऊलवाटा, मोठे रस्ते तयार केले आहेत. बांबू तोडण्यासाठी व साठविण्यासाठी जागा केल्या आहेत तसेच दुर्गम भागातल्या लोकांनी उन्हाळ्यात बांबूला योग्य प्रमाणात पाणी मिळावे यासाठी कसे व्यवस्थापन करावे तसेच पावसाळ्यात वाहून जाणारे पाणी अडवून भूजल साठा कसा वाढवावा याचेही प्रात्यक्षिकही त्यांनी केले आहेत. नवीन रोपे तयार करण्यासाठी बांबू निर्सरी आणि बांबूपासून तयार करण्यात येत असलेल्या शोभिवंत आणि उपयोगी वस्तू बनविण्यासाठी योग्य जागा ठेवण्यात आली आहे. याशिवाय बांबूवर प्रक्रिया करण्यासाठीच्या नवनवीन कल्पना राबविल्या जात आहे.
बांधकामासाठी लागणारे प्रक्रिया केलेल्या बांबूव्दारे बांबू गझिबो, बांबू हट आणि बांबू पॉली-हाऊस बनविण्यात येत आहे.बांबूचे भौतिक गुणधर्म, त्यांच्या वेगवेगळ्या प्रजाती, विद्यार्थांना/ क्षेत्र भेट देणारे यांना गोष्टीच्या माध्यमातून तसेच प्रात्यक्षिकासह माहिती देऊन त्यांच्यात पर्यावरणाची आवड व महत्त्व रुजविण्याचा प्रयत्न करत आहेत. तसेच अनेक आर्किटेक्ट बांबूची anatomy (शरीरशास्त्र), परिपक्व बांबू, बांधकामासाठी आवश्यक बांबूची निवड कशी करावी तसेच त्यावर करावी लागणारी प्रक्रिया समजून घेण्यासाठी क्षेत्र भेट देत आहेत तसेच विविध बांबू workshop चे आयोजन केले जात आहे. तसेच स्थानिक युवक व युवतींना बांबूच्या मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी मोफत बांबू प्रशिक्षण देत आहे. बांबू वर प्रक्रिया करून बांबूचा टिकाऊ पणा वाढविण्यासाठी मॉडर्न ब्रुशरी पध्दतीचा वापर केला जात आहे. अशा प्रकारची पध्दत इतर शेतक-यांनी कमी खर्चात कशी मिळेल. यासाठी त्यांचे संशोधन सुरु आहे.
प्रत्येक बांबूला कलर कोड
साधारणतः तीन वर्षाचा बांबू हा परिपक्व होतो. ‘द बांबू सेतू’ मधील बांबू हे किती दिवसांचे व वर्षांचे झाले ते वय ओळखण्यासाठी आणि बांबूची तोडणी व्यवस्थापन व्हावी यासाठी प्रत्येक बांबूला कलर कोड देण्यात आले आहेत. कलर कोडसाठी लाल, पिवळ्या आणि पांढरा रंगांचा वापर करण्यात आला आहे. लाल रंग हा परिपक्व झालेल्या बांबूला लावण्यात आला आहे. पुढील वर्षी परिपक्व होणा-या (म्हणजे दोन वर्षांच्या) बांबूला निळा रंग आणि दोन वर्षानंतर तोडीला येणा-या बांबूला पांढरा रंग देण्यात आला आहे. त्यामुळे परिपक्व झालेले बांबूच फक्त तोडले जातात. आणि त्याच्या विक्री किंवा व्यवसायीक उत्पादनामुळे आर्थिक उत्पनात वाढ होते.
नांदघूर मधील ‘द बांबू सेतू’ हे एक बांबू पर्यटन केंद्र म्हणून विकसीत झाले आहे. प्रक्रीया केलेल्या बांबूपासून बनविलेल्या शोभिवंत वस्तूंच्या सुबकतेत आणि टिकाऊपणात भर पडली आहे. इकोटूरिझम आणि शाश्वत प्रवासातील वाढती आवड ओळखून, तिने अभ्यागतांना बांबू लागवड शोधण्याची आणि त्याच्या विविध उपयोगांबद्दल जाणून घेण्याची संधी दिली. पर्यटक बांबूच्या जंगलांचे सौंदर्य अनुभवू शकतात, बांबू कापणी प्रक्रियेचे साक्षीदार होऊ शकतात आणि बांबू लागवडीचे पर्यावरणीय फायदे समजून घेऊ शकतात. केवळ शाश्वत पर्यटनाला चालना देत नाही तर बांबूच्या संसाधनाच्या संभाव्यतेबद्दल लोकांना शिक्षितही केले जात आहे. आजपर्यंत अनेक नागरिकांनी ‘द बांबू सेतू’ ला भेट देवून बांबू शेतीची माहिती घेतली आहे. केवळ स्थानिक शेतकरीच नव्हे तर पुणे जिल्ह्यासोबत खानदेश व मराठवाडा येथील शेतकरी, उद्योजक, शासकीय अधिकारी, निसर्ग प्रेमी व्यक्ती, संस्था आणि शाळा-महाविद्यालयांमधील विद्यार्थीही येत आहेत.
पुण्यातील बी ए आय एफचे माजी अध्यक्ष गिरीश सोहनी, शास्रज्ञ डॉ. पी. तेताली, एम आय टी औरंगाबाद चे अध्यक्ष वाय. कवाडे , बांबूतज्ज्ञ अभय गंधे, विनय कोलते, अजय डोळखे, नाबार्डचे डीडीएम अधिकारी रोहन मोरे, तेजस क्षीरसागर. दीपक एम. जगताप, सेवानिवृत्त वन अधिकारी राजा देशपांडे, बेंगरुळू येथील एस. रेड्डी, श्री बी, नवाज आदी प्रमुख मान्यवरांनी ‘द बांबू सेतू’ला भेटी दिल्या आहेत.
शासनाकडून गौरव
अशा बहुगुणी बांबूची शास्त्रोक्त लागवड, संगोपन, प्रक्रिया, व्यावसायिक उपयोग या अपरिचित आणि तुलनेने नवख्या क्षेत्रात पूर्णत्वाने झोकून दिलेल्या अनुराधा काशिद यांचा शासनाच्या वतीने गौरव करण्यात आला आहे. पुण्यात झालेल्या ‘बांबू वंश संहिता’ पुस्तकाच्या प्रकाशन सोहळ्यात माजी केंद्रीय पर्यावरण व रेल्वे मंत्री सुरेश प्रभू यांच्या हस्ते बांबू क्षेत्रातील नाविन्यपूर्ण महिला उद्योजक म्हणून सत्कार करण्यात आला आहे. यावेळी पद्मश्री माधव गाडगीळ यांनीही अनुराधा काशिद यांचे कौतुक केले.
नांदघूर ठरणार महाराष्ट्रातील पहिले स्मार्ट बांबू व्हिलेज
येत्या काही वर्षांत नांदघूर गाव एक ‘स्मार्ट बांबू व्हिलेज’ म्हणून विकसित करण्याचे तिचे ध्येय अनुराधा काशिद यांचे आहे.

“महिला कृषी उद्योजकांनी बांबू सारखे प्रकल्प हाती घेतले तर भारताच्या कृषी क्षेत्राला उज्ज्वल भविष्य मिळेल असा विश्वास अनुराधा राहुल काशिद व्यक्त करीत आहेत. ‘द बांबू सेतू’ हा केवळ एक व्यावसायिक उपक्रम नाही, तर हे एक पर्यावरण संवर्धन आणि शाश्वत जीवनासाठी वचनबद्ध उपक्रम आहे. तसेच ‘शेतकरी ते ग्राहक ‘ चा सेतू म्हणजेच ‘द बांबू सेतू’ असणार आहे. निसर्ग संवर्धन, पर्यटन आणि बांधकामात बांबूच्या क्षमतेचा उपयोग करून, हरित आणि अधिक शाश्वत करण्याचा मानस त्या व्यक्त करीत आहेत.